Δημοσίευμα

ΦΙΛΜ ΝΟΥΑΡ
Το φιλμ νουαρ είναι ένα μυθιστόρημα που καταγράφει στοιχεία της ζωής του Σερ Βασιλείου Ζαχάρωφ, με ελληνικές ρίζες, (Μούγλα 1849 - Μόντε Κάρλο 1936), ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως ο μυστηριώδης άνθρωπος  της Ευρώπης, ως έμπορος θανάτου, αλλά και ως ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου, μετά το τέλος του Α΄ παγκοσμίου πολέμου.

Ο ΤΙΤΛΟΣ
Ο τίτλος του βιβλίου είναι  παραπλανητικός και αινιγματικός, γιατί δεν αφορά τη λογοτεχνία, αλλά  συγκεκριμένο κινηματογραφικό είδος, με σκοτεινή υπόθεση, αγωνία και απροσδόκητη εξέλιξη. Όμως είναι και δικαιολογημένος,  αφού όντως πραγματεύεται μια σκοτεινή υπόθεση, με τρόπο, όμως, κινηματογραφικό. Συγκεκριμένα, ο Δημήτρης Στεφανάκης επιλέγει να τιθασεύσει και να διαχειριστεί το υλικό του,  όχι μόνο ως λογοτέχνης αλλά και  ως σκηνοθέτης,  δηλαδή κυρίαρχη θέση στο βιβλίο κατέχει ο κινηματογραφικός διάλογος, ενώ οι αφηγήσεις ή οι περιγραφές επέχουν ρόλο σκηνοθετικής καθοδήγησης  ή συνιστούν το πλάνο, μέσα στο οποίο δρουν οι ήρωες. Έτσι το μυθιστόρημα ακροβατεί ανάμεσα στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, δημιουργώντας ένα είδος «μεικτό αλλά νόμιμο».
 
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Το βιβλίο του Δημήτρη Στεφανάκη προσπαθεί, με τρόπο αντικειμενικό, να μας γνωρίσει τον άνθρωπο Ζαχάρωφ και την εποχή του, αφήνοντας στον αναγνώστη τα συμπεράσματα. Αυτό  το πετυχαίνει ο συγγραφέας, με τη λειτουργία της αφήγησης σε δύο διαφορετικά  χρονικά επίπεδα: το πρώτο αφορά το παρόν της αφηγηματικής πράξης που εκτείνεται χρονικά από τον Απρίλιο μέχρι το Νοέμβριο  του 1939, όταν ο νεαρός Γάλλος δημοσιογράφος Φιλίπ  Τεμπό, σε αλλεπάλληλες συναντήσεις, κυρίως στο «καφέ dela Paix», με τον γηραιό Μιγκέλ Θαραμπόν, (Ισπανό αριστοκράτη αναρχικό, εξόριστο στη Γαλλία από το φρανκικό καθεστώς), πληροφορείται τα στοιχεία εκείνα, που θα τον βοηθήσουν να γράψει το άρθρο του, για το μεγάλο έρωτα του Β. Ζαχάρωφ με τη δούκισσα Πιλάρ, σύζυγο ενός παράφρονα πρίγκηπα των Βουρβώνων, τακτικού  τροφίμου των ελβετικών ψυχιατρείων. Ο Θαραμπόν γνωρίζει τον Βασίλειο αλλά και  πτυχές αυτού του έρωτα, καθώς η Πιλάρ υπήρξε εξαδέλφη και στενή φίλη της Ιρένε, της δικής του αγαπημένης, με την οποία μοιραζόταν τα μυστικά της.   
Σ΄ αυτές όμως τις συζητήσεις διαπλέκεται έντεχνα το δεύτερο αφηγηματικό επίπεδο, του χρόνου της πραγματικής ιστορίας, ξεκινώντας  in medias res, με μια δυνατή  ερωτική σκηνή στο βαγόνι του Όριαν Εξπρές, καθοριστική για τη ζωή του Βασιλείου και της Πιλάρ, αφού  θα είναι η αρχή ενός μεγάλου παράνομου έρωτα, που θα διαρκέσει ως το θάνατο.

 Έτσι  παρακολουθούμε τους ίδιους τους πρωταγωνιστές, σε επάλληλους κύκλους και επεισόδια της ζωής τους, να παίρνουν υπόσταση και να ζωντανεύουν, κυρίως μέσα από τους διαλόγους, που αποκαλύπτουν το ήθος τους. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης αφήνεται να εξάγει τα συμπεράσματά του, αφενός μέσα απ’ την αποστασιοποιημένη, χρονικά και συναισθηματικά, αφήγηση του Μ. Θαραμπόν και των παρεμβάσεων του Τεμπό, και αφετέρου, συσχετίζοντας την παραπάνω γνώση, με τη μυθοπλαστική, σχεδόν βιωματική αναπαραγωγή της ζωής των ηρώων.

 Αξίζει όμως,  να κάνει κανείς μνεία και στους δευτεραγωνιστές αυτής της ιστορίας: πρόσωπα της πολιτικής, όπως ο Κλεμανσό, ο Λόιντ Τζορτζ, ο Βενιζέλος,  ο Ζ. Ζορές, πρόσωπα της   τέχνης και της διανόησης, όπως η Σάρα Μπερνάρ, Ο  Αν.Φρανς, ο Εμ. Ζολά,  ο ντε Κουπερντέν,  ο Βικέλας, άνθρωποι των μυστικών υπηρεσιών, Μέλβιλ και  Ράιλυ, της πολεμικής βιομηχανίας, Κρουπς, Μαξίμ και Νορντενφελντ, κ.α., που καθόρισαν την εποχή τους, υπήρξαν συνομιλητές του Ζαχάρωφ και ζωντανεύουν κι αυτοί στο βιβλίο, μαζί μ’ ένα πλήθος απλών ανθρώπων, επινοημένων ή πραγματικών που συναποτελούν έναν πολυπληθή θίασο . 
 
Παράλληλα το βιβλίο αναπαριστά μια ολόκληρη εποχή, τα τέλη του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, τον κοσμοπολιτισμό της μπελ επόκ, αλλά και τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που στιγμάτισαν την ανθρωπότητα και τη χώρα μας , όπως ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος και  η μικρασιατική τραγωδία, τα οποία μέσω της λογοτεχνικής αφήγησης γίνονται πιο εύκολα προσπελάσιμα, για τον μη ειδικό, και κατανοητά. Επιπλέον τα γεγονότα προσεγγίζονται όχι με τον τρόπο της επίσημης ιστορίας, που αμβλύνει τα αιχμηρά σημεία, αλλά με τρόπο μικροϊστορικό, εστιάζοντας δηλαδή στα πρόσωπα, όχι τόσο του προσκηνίου, αλλά του παρασκηνίου, φωτίζοντας καταστάσεις που σπάνια βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Εξάλλου η εκτενής βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου αποκαλύπτει την εργώδη προσπάθεια του συγγραφέα  να βρει τα απαραίτητα στοιχεία, για να προχωρήσει στη συγγραφή.
 Συνολικά η  αφήγηση της ιστορίας κινείται  πότε στο παρόν της αφηγηματικής πράξης και πότε στο παρελθόν, στον  πραγματικό χρόνο των γεγονότων, χωρίς να ακολουθεί γραμμική πορεία, αλλά ανατρέποντάς την. Έτσι δίνονται κάθε φορά τα απαραίτητα στοιχεία που εξυπηρετούν την οικονομία της αφήγησης, διατηρώντας το στοιχείο της αγωνίας, του αινίγματος και της έκπληξης, όπως ακριβώς θα ταίριαζε σ’ ένα φιλμ νουάρ.  
 
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το φιλμ νουάρ είναι ένα «δυνατό» βιβλίο, δηλαδή από κείνα που σου αφήνουν έντονο το αποτύπωμά τους: πέρα απ’ την ευχαρίστηση του ταξιδιού της ανάγνωσης, την  αναβίωση μιας σημαντικής ιστορικής εποχής και μιας δυνατής ερωτικής σχέσης, σε οδηγεί στα παρασκήνια της ιστορίας, φωτίζει τα σκοτεινά μονοπάτια της, δίνοντας απαντήσεις σε ερωτήματα και προβληματισμούς, όπως: γιατί γίνονται τελικά οι πόλεμοι; μπορούν οι μικροί του κόσμου ν’ αντιδράσουν σ’ αυτά που γίνονται γι’ αυτούς, χωρίς αυτούς; Και τελικά, τι είδους άνθρωπος ήταν ο Ζαχάρωφ, ένας από εκείνους που η ιστορία παραβλέπει να αναφερθεί, παρόλο που εκείνος καθορίζει την πορεία της;  
Κάπου στο βιβλίο ο Βασίλειος λέει πως είναι άνθρωπος του 19ου αιώνα, παρά το γεγονός ότι έζησε και στον 20ο. Η  διαβεβαίωση αυτή είναι ανίσχυρη ,αν σκεφτεί κανείς ότι ο Βασίλειος, με τη δράση και τις επιλογές του δεν σφράγισε μόνο την εποχή του αλλά και τα χρόνια που ακολούθησαν.
Ενώ το βιβλίο αναφέρεται σε γεγονότα που ολοκληρώνονται το 1936, με το θάνατο του Ζαχάρωφ, ο συγγραφέας επιλέγει σκόπιμα η αναζήτηση του Τεμπό να τοποθετείται στα 1939, όπου επικρέμαται η απειλή ενός νέου παγκόσμιου πολέμου, που δεν αργεί να ξεσπάσει προς το τέλος του βιβλίου, και που εξαναγκάζει τον Θαραμπόν και τον Τεμπό να μην ξανασυναντηθούν, ενώ ο Τεμπό επιστρατεύεται, για να κάνει το καθήκον του, πολεμώντας κατά του ναζισμού.

 Η ανθρωπότητα μέσα σε 20 χρόνια ξέχασε την τραγωδία του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και εισέρχεται στη δίνη του δευτέρου, και φυσικά τώρα δεν είναι ο Ζαχάρωφ που κινεί τα νήματα, αλλά κάποιοι σαν το Ζαχάρωφ. Με τη διαπλοκή των δύο χρονικών επιπέδων της αφήγησης, το βιβλίο μας διαφωτίζει για το πώς γίνονται οι πόλεμοι, όχι σε επίπεδο θεωρητικό, αλλά αναδεικνύοντας ανάγλυφα το πλέγμα των συνθηκών, που τους γεννά. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τις σκοτεινές διαδρομές, όπου η πορεία του κόσμου προδιαγράφεται ή αποφασίζεται, ερήμην των πολλών.
Ταυτόχρονα, η επίγνωση αυτής της κατάστασης οδηγεί τον αναγνώστη στη βίωση ενός υποσυνείδητου φόβου, καθώς διαπιστώνει, την ομοιότητα πολλών πραγμάτων και καταστάσεων της εποχής εκείνης, με την εποχή μας. Τα  ίδια γεγονότα, σα ν’ ακολουθούν μια ιστορική νομοτέλεια, φωτογραφίζουν προφητικά και απειλητικά την εποχή μας, προοιωνιζόμενα μελλοντικά δεινά, καθώς, όπως γράφει  ο Θουκυδίδης τα ίδια θα επαναλαμβάνονται, εφόσον η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει…
 
 Όσο για τον «ήρωα» του βιβλίου, το μυστηριώδη Βασίλειο Ζαχάρωφ, όπως ο ίδιος επιθυμούσε, αποκομίζεις την αίσθηση  πως κάτι συνεχώς σου διαφεύγει. Πισωγυρίζοντας, όμως, σ’ ένα μυθικό επίπεδο, θυμίζει έναν άλλον πολύτροπο πλάνητα, τον Οδυσσέα,  το αρχετυπικό σύμβολο του δαιμόνιου Έλληνα, που επινοεί μια μηχανή θανάτου για την εξόντωση της Τροίας, χωρίς να λυπηθεί τον άμαχο πληθυσμό της, που γίνεται «Ούτις» για να γλυτώσει απ’ το θηριώδη Κύκλωπα, που είναι ερωτευμένος με  την ίδια γυναίκα μέχρι τέλους, που αγαπά με πάθος τις γιδόστρατες του φτωχού του τόπου, αλλά είναι αμείλικτος τιμωρός των επίδοξων μνηστήρων του θρόνου και της εξουσίας του. Ποιος καταδίκασε μέχρι σήμερα τον Οδυσσέα γι’ αυτά;
 
 Έτσι, ενώ για το νεαρό Φιλίπ Τεμπό ο Ζαχάρωφ ενσαρκώνει το απόλυτο κακό, ο Μιγκέλ Θαραμπόν, με την ώριμη κρίση του, ανατρέπει τη  βεβαιότητα της αποτίμησης  του νεαρού δημοσιογράφου, αλλά και τη δική μας, υιοθετώντας ως ύψιστη αξία όχι το «καλό», που είναι εξάλλου τόσο σχετικό, αλλά τη λογική, δίνοντας όχι ακριβώς άφεση στο Ζαχάρωφ, αλλά δείχνοντας, τουλάχιστον, διάθεση κατανόησης για τις επιλογές του.
 Ας κρατήσουμε λοιπόν αυτό απ’ το βιβλίο: η λογική είναι η ύψιστη αξία και, πριν βιαστούμε να καταδικάσουμε ή να αθωώσουμε κάποιον, ας μετρήσουμε, με τη λογική, τα συν και τα πλην, με την ευχή, στη δύσκολη εποχή μας, και μεις, οι απλοί άνθρωποι, αλλά και  κάποιοι που διαχειρίζονται τις τύχες του τόπου και του κόσμου να εμφορούμαστε απ’ αυτήν την ύψιστη αξία, τη λογική, θεωρώντας «πως το καλό υπάρχει μέσα μας κι είναι η πιο απλή εκδοχή των πραγμάτων».